Borsada Devre Kesici Nedir?
Borsada devre kesici (circuit breaker), finansal piyasalarda ani fiyat hareketlerini durdurmak ve aşırı volatiliteyi kontrol altına almak için kullanılan otomatik koruma mekanizmasıdır. Tıpkı elektrik sistemlerindeki sigortalar gibi, bu sistem de borsada belirli eşik değerler aşıldığında işlemleri geçici olarak durdurarak piyasanın istikrarını korumaya çalışır.
Türkiye'de Borsa İstanbul (BIST) tarafından uygulanan devre kesici sistemi, hem endeks bazında hem de bireysel hisse senetleri bazında çalışır. Sistem, 2008 küresel finansal krizi sonrasında dünyada yaygınlaşmış ve günümüzde gelişmiş tüm borsalarda aktif olarak kullanılmaktadır.
Devre kesici mekanizması, piyasa stresinin yüksek olduğu dönemlerde yatırımcılara nefes alma fırsatı tanıyarak, panik alım-satımlarını önlemeyi ve piyasa istikrarını sağlamayı amaçlar. Bu sistem, özellikle algoritmik ticaret ve yüksek frekanslı işlemlerin yaygınlaştığı günümüz piyasalarında kritik bir rol oynamaktadır.
Devre Kesici Sistemi Neden Uygulanır?
Piyasa Dalgalanmaları ve Yatırımcı Koruması
Finansal piyasalar doğası gereği volatiliteye sahiptir, ancak aşırı dalgalanmalar hem bireysel yatırımcılar hem de piyasanın genel işleyişi açısından zararlı olabilir. Devre kesici sistemi, bu aşırı dalgalanmalara karşı çok katmanlı bir koruma mekanizması sunar.
Piyasa stresinin yüksek olduğu dönemlerde, fiyatlar gerçek değerlerinden uzaklaşabilir ve spekülatif balonlar oluşabilir. Örneğin, 2020 Mart ayında COVID-19 pandemisinin başlangıcında küresel borsalarda yaşanan keskin düşüşler sırasında, devre kesici sistemleri piyasaların çökmesini engelleyerek yatırımcıları koruma altına almıştır.
Sistem, özellikle perakende yatırımcıları korumada etkilidir. Çünkü bu yatırımcılar genellikle piyasa hareketlerini profesyonel yatırımcılar kadar hızlı değerlendiremezler. Devre kesici, onlara pozisyonlarını gözden geçirme ve rasyonel kararlar alma imkanı tanır.
Ayrıca, piyasa yapıcıları (market makers) için de önemli bir koruma sağlar. Likidite sağlayıcıları, ani fiyat hareketleri karşısında aşırı riskle karşı karşıya kalabilirler. Devre kesici, bu riski sınırlayarak piyasanın sağlıklı işleyişini destekler.
Panik Alım-Satımlarına Karşı Önlem
Piyasalarda panik durumları, genellikle sürü psikolojisinin devreye girmesiyle ortaya çıkar. Bir yönde başlayan hareket, kendini besler ve kontrolden çıkabilir. Devre kesici sistemi, bu durumu engellemek için tasarlanmış en etkili araçlardan biridir.
Panik satışlar sırasında, yatırımcılar mantıklı değerlendirme yapmadan pozisyonlarını kapatma eğilimi gösterirler. Bu durumda fiyatlar, şirketlerin gerçek değerlerinden çok uzaklaşabilir. Devre kesici, bu süreci durdurarak piyasanın nefes almasını sağlar.
Benzer şekilde, spekülatif yükseliş dönemlerinde de (bubble) sistem devreye girer. Aşırı iyimserlik ve FOMO (Fear of Missing Out - Kaçırma Korkusu) etkisiyle oluşan irrasyonel alımlar, devre kesici sayesinde kontrol altına alınır.
Algoritmik ticaret sistemlerinin yaygınlaşması, panik durumlarının etkisini artırmıştır. Çünkü bilgisayar algoritmaları, insan müdahalesi olmadan saniyeler içinde büyük miktarlarda işlem yapabilir. Devre kesici, bu otomatik sistemlere "dur" komutu vererek piyasanın kontrolden çıkmasını engeller.
Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi (EBDKS)
%5 ve %7 Düşüşlerde Devreye Giriş
Borsa İstanbul'da uygulanan Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi (EBDKS), BIST 100 endeksindeki hareketlere dayalı olarak çalışır. Sistem, iki ana tetikleme noktasına sahiptir: %5 ve %7 düşüş seviyeleri.
%5 Düşüş Tetikleyicisi: BIST 100 endeksi, önceki günün kapanış seviyesinden %5 düştüğünde sistem ilk kez devreye girer. Bu seviye, orta düzeyde bir piyasa stresini gösterir ve yatırımcılara ilk uyarı niteliğindedir.
%7 Düşüş Tetikleyicisi: Endeks %7 düşüş seviyesine ulaştığında, sistem ikinci kez devreye girer. Bu seviye, daha ciddi bir piyasa stresini işaret eder ve daha uzun süreli bir duraklama gerektirir.
Bu eşik değerler, Türkiye piyasasının volatilite yapısı ve tarihsel verileri analiz edilerek belirlenmiştir. Çok düşük eşikler sistem sık sık devreye girmeye neden olurken, çok yüksek eşikler ise koruma işlevini yerine getiremez.
Sistemin sadece düşüş yönünde tetiklenmesi, piyasaların genellikle yükseliş yönünde daha az spekülatif hareket gösterdiği gözlemine dayanır. Ancak, aşırı yükseliş durumlarında da benzer koruma mekanizmaları devreye girebilir.
İşlem Duraklatma Süreci ve Etkileri
Devre kesici devreye girdiğinde, tüm hisse senetlerinde işlemler aynı anda durdurulur. Bu duraklatma süreci, piyasanın tüm katılımcılarını etkiler ve sistematik bir yaklaşım gerektirir.
Anında Durdurma: Sistem tetiklendiği anda, tüm alım-satım emirleri durdurulur ve yeni emir girişleri kabul edilmez. Bu, piyasadaki ani hareketlerin daha da büyümesini engeller.
Bilgi Yayılımı: Duraklatma süreci boyunca, piyasa haberleri ve analizlerin yayılması için zaman tanınır. Bu, yatırımcıların daha bilinçli kararlar almasını sağlar.
Likidite Yeniden Organizasyonu: Duraklatma sırasında, piyasa yapıcıları ve büyük yatırımcılar pozisyonlarını yeniden değerlendirme fırsatı bulur. Bu, işlemler yeniden başladığında daha sağlıklı bir fiyat oluşumunu destekler.
Psikolojik Etki: Duraklatma, piyasada psikolojik bir durgunluk yaratır ve panik havasını azaltır. Bu durum, rasyonel karar verme sürecini destekler.
Hisse Bazlı Devre Kesici Uygulamaları
Yıldız Pazar'da Devre Kesici Eşiği
Borsa İstanbul'da hisse bazlı devre kesici uygulamaları, pazarlara göre farklılaşmaktadır. Yıldız Pazar, yüksek kaliteli şirketlerin işlem gördüğü pazar segmenti olarak özel düzenlemelere sahiptir.
Yıldız Pazar Eşiği: Yıldız Pazar'da işlem gören hisse senetleri için devre kesici eşiği %10 olarak belirlenmiştir. Bu eşik, hem yukarı hem aşağı yönde geçerlidir.
Kalite Faktörü: Yıldız Pazar'da işlem gören şirketler, daha sıkı kriterlere tabi olduğu için volatiliteleri genellikle daha düşüktür. Bu nedenle, %10 eşiği bu pazar için uygun bir seviye olarak kabul edilir.
Kurumsal Yatırımcı Ağırlığı: Yıldız Pazar'da kurumsal yatırımcıların ağırlığı daha fazladır. Bu yatırımcılar genellikle daha disiplinli hareket ettiği için, devre kesici daha az tetiklenir.
Uluslararası Standartlar: Yıldız Pazar'daki devre kesici eşiği, uluslararası gelişmiş piyasalardaki benzer uygulamalarla uyumludur. Bu, yabancı yatırımcılar için tanıdık bir ortam yaratır.
Ana Pazar ve Alt Pazar Farklılıkları
Borsa İstanbul'da farklı pazar segmentlerinin kendine özgü devre kesici uygulamaları bulunmaktadır. Bu farklılaşma, piyasaların risk profillerine uygun koruma sağlamayı amaçlar.
Ana Pazar Uygulamaları: Ana Pazar'da işlem gören hisse senetleri için devre kesici eşiği %15 olarak belirlenmiştir. Bu seviye, orta büyüklükteki şirketlerin volatilite profiline uygun olarak ayarlanmıştır.
Alt Pazar Özellikleri: Alt Pazar'da devre kesici eşiği %20'dir. Bu pazarda genellikle daha küçük ve daha volatil şirketler işlem gördüğü için, daha yüksek bir eşik kullanılması mantıklıdır.
Gelişen Şirketler Pazarı: Bu pazarda devre kesici eşiği %25'tir. Gelişen şirketler genellikle daha yüksek volatiliteye sahip olduğu için, bu yüksek eşik gereklidir.
Pazarlararası Geçiş: Bir şirket pazar segmenti değiştirdiğinde, devre kesici eşiği de otomatik olarak yeni pazarın kurallarına göre ayarlanır. Bu geçiş süreci, piyasa istikrarını koruyacak şekilde tasarlanmıştır.
Emir Toplama ve Eşleştirme Süreleri
Hisse bazlı devre kesici devreye girdiğinde, işlemler belirli bir protokol dahilinde yeniden başlatılır. Bu süreç, piyasanın sağlıklı şekilde işlemeye devam etmesini sağlar.
Emir Toplama Süresi: Devre kesici tetiklendikten sonra, 5 dakika süreyle emir toplama işlemi yapılır. Bu süre boyunca yatırımcılar yeni emirler girebilir, ancak işlem gerçekleşmez.
Emir Değişikliği: Emir toplama süresi boyunca, mevcut emirlerde değişiklik yapılabilir veya emirler iptal edilebilir. Bu esneklik, yatırımcılara stratejilerini ayarlama fırsatı tanır.
Eşleştirme Süreci: Emir toplama süresinin sonunda, 30 saniye süreyle emir eşleştirme işlemi yapılır. Bu süreçte, alım ve satım emirleri tek fiyat yöntemiyle eşleştirilir.
Sürekli İşleme Geçiş: Eşleştirme işlemi tamamlandıktan sonra, hisse senedi sürekli işlem moduna geçer ve normal alım-satım işlemleri devam eder.
Borsa İstanbul'da Devre Kesici Nasıl Uygulanır?
Uygulama Süreci: 20+5+5 Dakika Sistemi
Borsa İstanbul'da endekse bağlı devre kesici sisteminin uygulanması, "20+5+5 dakika" olarak adlandırılan sistematik bir süreci izler. Bu süreç, piyasa istikrarını korumak ve düzenli geçiş sağlamak için özenle tasarlanmıştır.
İlk 20 Dakika - Tam Durdurma: Devre kesici tetiklendiğinde, tüm işlemler 20 dakika süreyle tamamen durdurulur. Bu süre boyunca hiçbir alım-satım işlemi gerçekleşmez ve yeni emir girişi kabul edilmez.
5 Dakika - Emir Toplama: İlk 20 dakikalık durdurmadan sonra, 5 dakika süreyle emir toplama seansı başlar. Bu süre boyunca yatırımcılar emir girebilir, değiştirebilir veya iptal edebilirler.
5 Dakika - Eşleştirme ve Geçiş: Son 5 dakikalık süreçte, girilen emirlerin eşleştirilmesi ve sürekli işlem moduna geçiş gerçekleşir. Bu aşamada fiyat keşfi ve piyasa dengesinin yeniden kurulması sağlanır.
Bu zaman çerçevesi, uluslararası en iyi uygulamalar ve Türkiye piyasasının özellikleri göz önünde bulundurularak belirlenmiştir. Süre yeterince uzun olarak, panik durumunun geçmesini sağlarken, çok uzun olmayarak piyasanın etkinliğini korur.
Tek Fiyat Yöntemi Nedir?
Devre kesici sonrası işlemlerin yeniden başlatılması sürecinde "tek fiyat yöntemi" (single price auction) kullanılır. Bu yöntem, piyasa dengesinin sağlıklı şekilde kurulmasını amaçlar.
Fiyat Keşfi Süreci: Tek fiyat yönteminde, tüm alım ve satım emirleri toplandıktan sonra, en yüksek işlem hacmini sağlayacak fiyat seviyesi belirlenir. Bu fiyat, açılış fiyatı olarak kabul edilir.
Hacim Maksimizasyonu: Sistem, mümkün olan en yüksek işlem hacmini sağlayacak fiyat seviyesini bulur. Bu, piyasanın maksimum likidite ile açılmasını sağlar.
Adil Fiyat Oluşumu: Tek fiyat yönteminde, tüm alım emirleri aynı fiyattan işlem görür ve tüm satım emirleri de aynı fiyattan gerçekleşir. Bu, adaletli bir fiyat oluşumu sağlar.
Volatilite Kontrolü: Bu yöntem, açılış anında aşırı volatiliteyi önler ve piyasanın istikrarlı şekilde işlemeye devam etmesini sağlar.
ABD Borsalarında Devre Kesici Sistemleri
S&P 500 için 3 Seviyeli Koruma
Amerika Birleşik Devletleri'ndeki borsa sistemleri, dünyada devre kesici uygulamalarının öncüsü konumundadır. S&P 500 endeksi bazında uygulanan sistem, 3 seviyeli koruma mekanizması sunar.
Seviye 1 - %7 Düşüş: S&P 500 endeksi günlük bazda %7 düştüğünde, tüm işlemler 15 dakika süreyle durdurulur. Bu seviye, orta düzeyde piyasa stresini gösterir.
Seviye 2 - %13 Düşüş: Endeks %13 düşüş seviyesine ulaştığında, ikinci devre kesici devreye girer ve yine 15 dakika süreyle işlemler durdurulur.
Seviye 3 - %20 Düşüş: En kritik seviye olan %20 düşüşe ulaşıldığında, işlemler günün geri kalanında tamamen durdurulur.
Bu sistem, 1987 Kara Pazartesi krizi sonrasında geliştirilmiş ve 2008 finansal krizi sonrasında güncellenerek günümüzdeki halini almıştır. Eşik değerler, tarihsel volatilite analizi ve piyasa dinamikleri göz önünde bulundurularak belirlenir.
Küresel Borsalarda Devre Kesici Kullanımı
Devre kesici sistemleri, günümüzde gelişmiş tüm borsalarda standart bir uygulama haline gelmiştir. Ancak, her ülke kendi piyasa dinamiklerine uygun farklı parametreler kullanır.
Avrupa Borsaları: Euronext borsaları %10 seviyesinde devre kesici kullanırken, Londra Borsası (LSE) %8 seviyesinde koruma mekanizması uygular.
Asya Borsaları: Tokyo Borsası %10 seviyesinde, Hong Kong Borsası %10 seviyesinde devre kesici sistemleri kullanır. Çin borsaları ise %5 ve %7 seviyelerinde iki kademeli sistem uygular.
Gelişmekte Olan Piyasalar: Brezilya, Hindistan, Güney Kore gibi gelişmekte olan piyasalar, genellikle daha yüksek eşik değerler kullanır çünkü bu piyasalar doğası gereği daha volatildir.
Koordinasyon Çabaları: Küresel finansal krizlerde, farklı borsaların devre kesici sistemleri arasında koordinasyon sağlamak önemlidir. Bu konuda IOSCO (Uluslararası Menkul Kıymetler Komisyonları Örgütü) gibi kuruluşlar standartlaştırma çalışmaları yürütmektedir.
Devre Kesici Sisteminin Özellikleri ve İşleyişi
Elektriksel Sistem Benzerliği ve Psikolojik Etki
Devre kesici sisteminin adlandırılması, elektrik sistemlerindeki sigortalarla benzerliğinden kaynaklanır. Bu benzerlik, sadece isimsel değil, işlevsel açıdan da anlamlıdır.
Koruma Mekanizması: Tıpkı elektrik sistemlerinde aşırı akım durumunda sigortanın atması gibi, borsada da aşırı volatilite durumunda sistem devreye girer ve "akımı" keser.
Otomatik Aktivasyon: Her iki sistem de otomatik olarak çalışır ve insan müdahalesi gerektirmez. Bu, hızlı tepki verilmesini sağlar ve insan hatasını minimize eder.
Yeniden Başlatma: Elektrik sistemlerinde sigorta değiştirildikten sonra akım yeniden verildiği gibi, borsada da belirli süreçler tamamlandıktan sonra işlemler yeniden başlatılır.
Psikolojik Güven: Bu sistemin varlığı, yatırımcılara psikolojik güven verir. Yatırımcılar, piyasanın kontrol altında olduğunu bilmenin rahatlığını yaşarlar.
Piyasa İstikrarı Sağlama Görevi
Devre kesici sisteminin temel görevi, piyasa istikrarını sağlamak ve finansal sistemin sağlıklı işleyişini korumaktır. Bu görev, çok boyutlu bir yaklaşım gerektirir.
Sistemik Risk Yönetimi: Devre kesici, tek bir piyasada başlayan problemlerin diğer piyasalara yayılmasını (contagion effect) engelleme konusunda önemli rol oynar.
Likidite Korunması: Sistem, aşırı volatilite durumlarında likidite sağlayıcılarının piyasadan çekilmesini önler. Bu, piyasanın sağlıklı işleyişi için kritiktir.
Fiyat Keşfi: Devre kesici, sağlıklı fiyat keşfi mekanizmasının işlemesini destekler. Panik durumlarında bozulan fiyat oluşum sürecinin normale dönmesini sağlar.
Düzenleyici Güven: Sistem, düzenleyici otoritelere piyasaları kontrol etme konusunda güven verir ve makro finansal istikrarı destekler.
Devre Kesici Kaç Dakika Sürer?
Emir Toplama ve Eşleştirme Zamanları
Devre kesici sisteminin süresi, tetiklenme şekline ve piyasa koşullarına göre değişiklik gösterir. Bu süreler, piyasa etkinliği ve koruma arasında denge kurularak belirlenir.
Endeks Bazlı Süre: Endekse bağlı devre kesici devreye girdiğinde, toplam süre 30 dakikadır (20 dakika durdurma + 5 dakika emir toplama + 5 dakika eşleştirme).
Hisse Bazlı Süre: Bireysel hisse senetleri için devre kesici süresi daha kısadır. 5 dakika emir toplama + 30 saniye eşleştirme süresi uygulanır.
Çoklu Tetiklenme: Aynı gün içinde devre kesici birden fazla tetiklenirse, sonraki tetiklenmelerde süre değişmez. Her tetiklenme, aynı protokolü takip eder.
Gün Sonu Yaklaşımı: Eğer devre kesici gün sonuna çok yakın bir saatte tetiklenirse, o gün için işlemler kapatılabilir ve ertesi gün normale dönülebilir.
Fiyat Açıklama ve Sürekli İşleme Geçiş
Devre kesici süreci tamamlandıktan sonra, piyasanın normal işleyişe dönüşü sistematik olarak gerçekleşir. Bu süreç, piyasa şeffaflığı ve etkinliği açısından kritik önem taşır.
Açılış Fiyatı Belirleme: Tek fiyat yöntemiyle belirlenen açılış fiyatı, tüm piyasa katılımcılarına aynı anda duyurulur. Bu fiyat, o anki piyasa dengesini yansıtır.
Hacim Bilgisi: Açılış fiyatı ile birlikte, bu fiyattan gerçekleşen işlem hacmi de açıklanır. Bu bilgi, piyasa derinliğini gösterir.
Sürekli İşlem Başlangıcı: Açılış fiyatı oluşumundan sonra, hisse senedi sürekli işlem moduna geçer ve normal alım-satım işlemleri devam eder.
İzleme Süreci: İşlemler yeniden başladıktan sonra, sistem volatiliteyi yakından izler ve gerektiğinde yeniden devre kesici devreye girebilir.
Devre Kesicinin Hisse Senetlerine Etkisi
Volatiliteyi Azaltma ve Yatırımcıyı Koruma
Devre kesici sisteminin hisse senetleri üzerindeki etkisi, hem kısa vadeli hem de uzun vadeli boyutlarda incelenmelidir. Sistem, volatiliteyi azaltmada önemli bir rol oynar.
Kısa Vadeli Etki: Devre kesici devreye girdiğinde, o hisse senedinin volatilitesi anında düşer. Bu, yatırımcıların panik halinde alacağı zararlı kararları engeller.
Uzun Vadeli Etki: Düzenli olarak uygulanan devre kesici sistemi, hisse senedinin genel volatilite seviyesini düşürür. Bu, risk primi azalması anlamına gelir.
Yatırımcı Güveni: Devre kesici sisteminin varlığı, yatırımcılara güven verir. Özellikle bireysel yatırımcılar, korunduklarını bilmenin rahatlığını yaşarlar.
Kurumsal Yatırımcı Davranışı: Kurumsal yatırımcılar, devre kesici sistemini risk yönetimi stratejilerinin bir parçası olarak görürler ve buna göre pozisyon alırlar.
Spekülatif Hareketleri Sınırlandırma
Devre kesici sistemi, spekülatif hareketleri sınırlandırma konusunda etkili bir araçtır. Bu özellik, piyasanın sağlıklı işleyişi için kritik önem taşır.
Manipülasyon Önleme: Devre kesici, piyasa manipülasyonu girişimlerini zorlaştırır. Çünkü büyük manipülatif hareketler sistemi tetikleyerek dikkat çeker.
Spekülatif Balon Kontrolü: Aşırı yükseliş durumlarında da sistem devreye girerek, spekülatif balonların oluşumunu engeller.
Algoritmik Ticaret Kontrolü: Yüksek frekanslı ticaret algoritmalarının neden olduğu ani fiyat hareketleri, devre kesici tarafından kontrol altına alınır.
Piyasa Disiplini: Sistem, piyasa katılımcılarının daha disiplinli davranmasını teşvik eder. Çünkü aşırı hareketlerin sonuçları olacağını bilirler.
Devre Kesici Kullanımı Tartışmaları
Destekleyen Görüşler ve Gerekçeleri
Devre kesici sisteminin kullanımı konusunda finansal dünyada geniş kapsamlı tartışmalar bulunmaktadır. Destekleyen görüşler, sistemin sağladığı koruma ve istikrarı vurgular.
Sistemik Risk Azaltma: Destekleyenler, devre kesici sisteminin finansal sistemde sistemik riski azalttığını savunurlar. 2008 krizi sonrasında bu görüş daha da güçlenmiştir.
Yatırımcı Koruması: Sistem, özellikle bireysel yatırımcıları panik durumlarında korumaktadır. Bu, piyasanın demokratikleşmesi açısından önemlidir.
Piyasa Etkinliği: Devre kesici, piyasanın daha etkin çalışmasını sağlar. Çünkü aşırı volatilite durumlarında bile fiyat keşfi mekanizması işlemeye devam eder.
Uluslararası Uyum: Tüm gelişmiş piyasalarda benzer sistemler kullanılmaktadır. Bu, küresel finansal entegrasyonu destekler.
Karşı Olanların Eleştirileri
Devre kesici sistemine karşı olanlar, sistemin piyasa mekanizmasına müdahale ettiğini ve bazı olumsuz etkileri olduğunu savunurlar.
Piyasa Müdahalesi: Eleştirmenler, devre kesici sisteminin serbest piyasa mekanizmasına müdahale ettiğini ve fiyat keşfi sürecini bozduğunu iddia ederler.
Likidite Sorunları: Sistem, bazı durumlarda likidite sorunlarına neden olabilir. Özellikle işlemler yeniden başladığında büyük alım-satım farkları oluşabilir.
Yanlış Güvenlik Hissi: Bazı uzmanlar, devre kesici sisteminin yatırımcılara yanlış güvenlik hissi verdiğini ve risk yönetimi konusunda gevşekliğe neden olduğunu savunur.
Piyasa Dinamiklerini Bozma:** Sistem, doğal piyasa dinamiklerini bozarak, volatilitenin bastırılması yerine başka zamanlarda patlak vermesine neden olabilir.
Sıkça Sorulan Sorular
Q1: Borsada devre kesici sistemi nedir ve ne zaman devreye girer?
Devre kesici sistemi, borsada aşırı fiyat hareketlerini durdurmak için kullanılan otomatik koruma mekanizmasıdır. Borsa İstanbul'da BIST 100 endeksi %5 veya %7 düştüğünde endeks bazında, hisse senetleri belirlenen eşik değerleri aştığında ise hisse bazında devreye girer. Yıldız Pazar'da %10, Ana Pazar'da %15, Alt Pazar'da %20 eşik değerleri kullanılır.
Q2: Devre kesici uygulandığında işlemler neden durdurulur?
İşlemler, yatırımcılara panik durumunda nefes alma ve yeniden değerlendirme fırsatı tanımak için durdurulur. Bu süre zarfında piyasa katılımcıları pozisyonlarını gözden geçirebilir, yeni bilgileri değerlendirebilir ve daha rasyonel kararlar alabilirler. Ayrıca, spekülatif hareketlerin ve sürü psikolojisinin etkisini azaltarak piyasa istikrarını korur.
Q3: Devre kesici yatırımcıyı nasıl korur?
Devre kesici, yatırımcıları aşırı volatilite durumlarında korumanın yanı sıra, panik alım-satımlarını engeller, fiyatların gerçek değerlerinden aşırı sapmasını önler, manipülasyon girişimlerini zorlaştırır ve özellikle bireysel yatırımcıların hasarlı kararlar almasını engeller. Bu koruma, hem finansal hem de psikolojik boyutlarda gerçekleşir.
Q4: Hangi şartlarda hisse bazında devre kesici uygulanır?
Hisse bazında devre kesici, bir hisse senedinin fiyatı belirli eşik değerleri aştığında devreye girer. Bu eşikler pazarlara göre değişir: Yıldız Pazar'da %10, Ana Pazar'da %15, Alt Pazar'da %20, Gelişen Şirketler Pazarı'nda %25. Eşik değerler hem yukarı hem aşağı yönde geçerlidir ve önceki günün kapanış fiyatına göre hesaplanır.
Q5: ABD borsalarında devre kesici uygulamaları nasıldır?
ABD borsalarında S&P 500 endeksi bazında 3 seviyeli devre kesici sistemi uygulanır: %7 düşüşte 15 dakika durdurma, %13 düşüşte 15 dakika durdurma, %20 düşüşte günün geri kalanında tam durdurma. Bu sistem sadece düşüş yönünde çalışır ve saat 15:25'ten sonra (günün son 35 dakikasında) uygulanmaz.
Q6: Devre kesici uygulaması yatırım stratejilerini etkiler mi?
Evet, devre kesici sistemi yatırım stratejilerini etkiler. Özellikle günlük trading, algoritmik ticaret ve yüksek frekanslı ticaret stratejileri bu sistemden etkilenir. Uzun vadeli yatırımcılar için ise genellikle koruyucu bir etki yaratır. Yatırımcılar, devre kesici olasılığını risk yönetimi stratejilerinde dikkate almalıdırlar.
Q7: Devre kesici sonrası alım satım süreci nasıl işler?
Devre kesici sonrası süreç şöyle işler: Önce emir toplama seansı (5 dakika), ardından emir eşleştirme (30 saniye), sonra tek fiyat yöntemiyle açılış fiyatı belirlenir ve son olarak sürekli işlem moduna geçiş yapılır. Bu süreç boyunca yatırımcılar emirlerini güncelleyebilir, yeni emirler girebilir veya mevcut emirleri iptal edebilirler.
Q8: Devre kesicinin likidite üzerinde olumsuz etkisi olur mu?
Devre kesici sisteminin likidite üzerinde hem olumlu hem olumsuz etkileri olabilir. Olumsuz etki olarak, işlemler durdurulduğunda geçici likidite azalması yaşanabilir. Olumlu etki olarak ise, piyasa yapıcılarının aşırı risk altında piyasadan çekilmesini engeller ve uzun vadede daha istikrarlı likidite sağlar.
Q9: Devre kesici yatırım fonlarını da etkiler mi?
Evet, devre kesici sistemi yatırım fonlarını da etkiler. Özellikle hisse senedi fonları, endeks fonları ve ETF'ler doğrudan etkilenir. Fon yöneticileri, devre kesici durumlarında portföy yönetimi stratejilerini güncelleyebilir ve bu durumları fırsata çevirebilirler. Ayrıca, devre kesici sürecinde fon geri alımları ve satışları da etkilenebilir.
Q10: Devre kesici sistemine dair eleştiriler nelerdir?
Devre kesici sistemine yönelik temel eleştiriler şunlardır: Serbest piyasa mekanizmasına müdahale etmesi, doğal fiyat keşfi sürecini bozması, yatırımcılara yanlış güvenlik hissi vermesi, bazı durumlarda likidite sorunlarına neden olması, volatilitenin bastırılması yerine başka zamanlarda patlak vermesine neden olması ve piyasa etkinliğini azaltması. Ancak bu eleştirilere karşı, sistemin sağladığı koruma ve istikrar avantajları da bulunmaktadır.
